SP Siedlec - Agresja nie wprost

Agresja nie wprost

Wpisał: Admin
28.09.2007.
DoroĹli czÄsto krzywdzÄ dzieci niezamierzenie, nie zdajÄc sobie z tego nawet sprawy, a nieraz – paradoksalnie – uwaĹźajÄc, Ĺźe robiÄ to dla ich dobra. Aleksandra Lorenc-Steinmec; Alicja Zaremba Gdyby byĹo inaczej, naleĹźaĹoby zakĹadaÄ zĹÄ wolÄ rodziców, nauczycieli, opiekunów... Krzywdzenie dzieci niejako „przy okazji” moĹźna nazwaÄ agresjÄ „nie wprost”. NajczÄĹciej agresjÄ utoĹźsamia siÄ z róĹźnymi aktami przemocy, które wywoĹujÄ stanowczÄ reakcjÄ spoĹecznÄ. Ale juĹź zachowania agresywne o maĹym nasileniu czÄsto sÄ traktowane obojÄtnie. Tymczasem, jak wskazuje doĹwiadczenie codzienne i praktyka terapeutyczna, to wĹaĹnie maĹa agresja jest znacznie czÄstsza. JednÄ z jej form, kto wie czy nie równie kaleczÄcÄ i niebezpiecznÄ, jest agresja nie wprost. Niestety, jest ona czÄĹciÄ codziennych relacji dorosĹy – dziecko i nierzadko staje siÄ bezpoĹredniÄ przyczynÄ wybuchów syna, córki, ucznia… DoroĹli zastygajÄ w zdziwieniu po takiej, wedĹug nich nieadekwatnej, reakcji dziecka - Co mu siÄ staĹo, przecieĹź nic nie zrobiĹem, nic nie powiedziaĹem, a on tak zareagowaĹ?. No wĹaĹnie – "nic takiego"! Tyle tylko, Ĺźe dziecko któryĹ raz z rzÄdu usĹyszaĹo od tego samego dorosĹego raniÄcy komunikat, np. cytowanÄ w tytule autentycznÄ wypowiedÂź nauczyciela: - Nawet JaĹ (kozioĹ ofiarny w klasie) zrobiĹby to lepiej - w tym jednym, krótkim zdaniu dwóch uczniów dostaĹo swojÄ dawkÄ agresji nie wprost. Krzywdzenie "przy okazji” Agresja bywa róĹźnie definiowana. Nam najbliĹźsza jest definicja A.H. Busa, dla którego kaĹźde dziaĹanie (intencjonalne lub nie) wyrzÄdzajÄce fizycznÄ bÄdÂź psychicznÄ krzywdÄ innej Ĺźywej istocie jest agresjÄ. Bus wyĹÄcza z definicji agresji kryterium umyĹlnoĹci. Wydaje siÄ, Ĺźe doroĹli czÄsto krzywdzÄ dzieci niezamierzenie, nie zdajÄc sobie z tego nawet sprawy, a nieraz – paradoksalnie – uwaĹźajÄc, Ĺźe robiÄ to dla ich dobra. Gdyby byĹo inaczej, naleĹźaĹoby zakĹadaÄ zĹÄ wolÄ rodziców, nauczycieli, opiekunów. Krzywdzenie dzieci niejako "przy okazji” jest tym, co rozumiemy pod pojÄciem agresji nie wprost. Agresja zazwyczaj jest reakcjÄ na frustracjÄ. Czym jest frustracja? Jest to stan emocjonalny, który pojawia siÄ, gdy nie mamy moĹźliwoĹci zaspokojenia swoich potrzeb lub zrealizowania celu, gdy jesteĹmy w sytuacji zagroĹźenia lub spiÄtrzenia siÄ trudnoĹci. DĹugo utrzymujÄcy siÄ stan frustracji wywoĹuje silne emocje: rozdraĹźnienie, niezadowolenie, napiÄcie, gniew, a czasami nawet zagroĹźenie, strach i lÄk. Praktyka terapeutyczna wskazuje, Ĺźe moĹźna tu jeszcze dodaÄ: zniecierpliwienie, zĹoĹÄ, bezradnoĹÄ, zawiĹÄ/zazdroĹÄ, rozczarowanie, poczucie winy. JeĹźeli dorosĹy nie potrafi sobie radziÄ ze swojÄ frustracjÄ, nie analizuje swoich emocji przeĹźywanych w relacji z dzieckiem, zwĹaszcza gdy sÄ one silne, to w jego zachowaniach pojawiajÄ siÄ reakcje agresywne. Jakie to mogÄ byÄ reakcje i jakie treĹci sÄ wtedy przekazywane? SĹowa, które raniÄ W kaĹźdej relacji z drugim czĹowiekiem odbieramy i nadajemy róĹźne komunikaty. Proces ten zachodzi nieustannie i musimy pamiÄtaÄ, Ĺźe komunikujemy siÄ nie tylko werbalnie (za pomocÄ sĹów), ale i niewerbalnie (poprzez sygnaĹy pĹynÄce z naszego ciaĹa). Czy wiecie, jak wyglÄda odbieranie komunikatów nadawanych przez innych? Tylko 7 proc. informacji czerpiemy ze sĹów (z treĹci), 38 proc. z gĹosu (waĹźna jest barwa, siĹa, intonacja) i aĹź 55 proc. z ekspresji ciaĹa. Trzeba teĹź pamiÄtaÄ, Ĺźe to od nas, dorosĹych, w duĹźym stopniu zaleĹźÄ relacje z dzieckiem. Na poczÄtek zajmijmy siÄ przekazem werbalnym. Wszyscy sĹyszeliĹmy w swoim Ĺźyciu wiele wypowiedzi niosÄcych treĹci agresywne. Warto je odpamiÄtaÄ. Bo jeĹli dla nas byĹy raniÄce i tak je zapamiÄtaliĹmy, to na pewno podobnie sÄ przeĹźywane przez dzieci, z którymi wĹaĹnie siÄ kontaktujemy. Bardzo czÄsto dorosĹy, gdy jest w silnym stresie, uĹźywa w stosunku do dzieci sĹów i zwrotów, które raniÄ. I nie musi nawet podnosiÄ gĹosu. NaleĹźÄ do nich: inwektywy: gĹupi, leĹ, oferma, osioĹ; porównania: nawet JaĹ zrobiĹby to lepiej; tylko idioci tak postÄpujÄ; grzeczne dziewczynki tak nie robiÄ, groÂźby: spotkamy siÄ na jÄzyku polskim; porozmawiamy, jak wróci ojciec; zobaczysz, ja ci pokaĹźÄ; oskarĹźenia: jestem pewna, Ĺźe to ty ukradĹeĹ; no, jak zwykle JaĹ Kowalski; bo ty zawsze... ; bo ty nigdy... ; pouczenia i kazania: ja w twoim wieku... ; z takimi ocenami to nigdzie siÄ nie dostaniesz; szyderstwa (kpiny): co ty robisz w tej klasie (szkole), w ogóle co ty robisz w liceum?; ale siÄ dzisiaj ubraĹeĹ – chyba wszyscy ciÄ bÄdÄ podziwiaÄ; rozkazy: Mów ciszej! Stój spokojnie! Nie pchaj siÄ! Milcz teraz! Zamknij siÄ! Ĺźarty: nie musisz zamykaÄ okien, w tej klasie nie ma orĹów; masz czoĹo nieskaĹźone myĹlÄ; masz oczy tÄskniÄce za rozumem; widzÄ, jak siÄ goniÄ twoje dwie szare komórki i nie mogÄ siÄ spotkaÄ; typowa blondynka. KaĹźdy z nas mógĹby uzupeĹniÄ tÄ listÄ o wiele innych przykĹadów, których sam doĹwiadczyĹ lub o których sĹyszaĹ. A przecieĹź sĹowa to tylko jeden kanaĹ komunikacyjny (i to nie najwaĹźniejszy); pamiÄtajmy, Ĺźe najwiÄcej informacji czerpiemy z mowy ciaĹa. Mowa ciaĹa z Ĺadunkiem agresji Najbardziej ekspresyjna jest twarz. To, co wyraĹźa nasza twarz nazywamy mimikÄ. Oczy (spojrzenie, wzrok) stanowiÄ z kolei najwaĹźniejszy obszar wizualnej uwagi. Podczas rozmowy nasza uwaga koncentruje siÄ przez ponad 40 procent czasu na oczach rozmówcy. Do innych elementów mowy ciaĹa naleĹźÄ gesty, a wiÄc: ruchy rÄk, pozycja ciaĹa, czyli ruchy caĹego ciaĹa, sposób siedzenia, nasza postawa, a takĹźe ukĹad przestrzenny, a wiÄc odlegĹoĹÄ, jaka dzieli nas od rozmówcy, i dotyk. Zobaczmy wiÄc, co w komunikacji niewerbalnej moĹźe byÄ noĹnikiem agresji. Na pewno mimika, np.: brak wyrazu mimicznego – twarz-maska, lekcewaĹźÄce wygiÄcie ust, gniewne zmarszczenie brwi, wydymanie policzków, marszczenie czoĹa, brak uĹmiechu. Agresywne moĹźe byÄ równieĹź spojrzenie, np. zimne spojrzenie, unikanie kontaktu wzrokowego lub przeciwnie: ĹwidrujÄce spojrzenie, wznoszenie oczu ku niebu. Wzruszanie ramionami, lekcewaĹźÄce machniÄcie rÄkÄ, "stop” dĹoniÄ – ucinanie kontaktu, wymachiwanie palcem przed nosem (groĹźenie palcem), ostentacyjne spoglÄdanie na zegarek, tupanie nogÄ, to gesty odbierane jako agresywne. Warto przyjrzeÄ siÄ równieĹź swojej pozycji ciaĹa podczas rozmowy. JeĹźeli odchylamy siÄ od rozmówcy, odwracamy do niego bokiem, napieramy na rozmówcÄ, zmuszajÄc go do cofania siÄ, to nasza pozycja nie jest przyjazna. Dotyk równieĹź moĹźe byÄ noĹnikiem agresji: wpijanie palców w ramiÄ rozmówcy, dotykanie wskazujÄcym palcem w pierĹ (kĹucie w pierĹ rozmówcy), niecierpliwe poklepywanie. OdlegĹoĹÄ, jaka dzieli nas od rozmówcy – pochylanie siÄ nad siedzÄcym, napieranie caĹym ciaĹem, przekraczanie granic, zagarnianie terytorium – to jest agresywny ukĹad przestrzenny Podwójna komunikacja W praktyce najczÄĹciej mamy do czynienia z caĹÄ kombinacjÄ róĹźnych przekazów werbalnych i niewerbalnych. SygnaĹy niewerbalne sprzyjajÄ lepszemu i peĹniejszemu zrozumieniu przekazu. PozwalajÄ dookreĹliÄ treĹÄ przekazywanÄ sĹowami. JasnoĹÄ komunikacji zaleĹźy od zgodnoĹci pomiÄdzy przekazem sĹownym i bezsĹownym. ZgodnoĹÄ komunikatów powoduje wzmocnienie przekazu. CzÄsto bywa jednak tak, Ĺźe pomiÄdzy poszczególnymi elementami przekazu nie ma spójnoĹci – mówimy wtedy o podwójnej albo faĹszywej komunikacji. Co innego wyraĹźajÄ sĹowa, a co innego np. spojrzenie i mimika. Trzeba jednak wiedzieÄ, Ĺźe w przypadku braku spójnoĹci pomiÄdzy przekazem sĹownym a pozasĹownym odbiorca bardziej uwierzy mowie ciaĹa niĹź sĹowom. Kiedy sĹowa przeczÄ sygnaĹom wizualnym, zdajemy siÄ na te drugie, traktujÄc je jako bardziej wiarygodne (jesteĹmy raczej wzrokowcami niĹź sĹuchowcami). SzkoĹa agresji WedĹug Alberta Bandury, kanadyjskiego psychologa i twórcy teorii spoĹecznego uczenia siÄ, agresja jest przewaĹźnie zachowaniem wyuczonym. Powstaje poprzez obserwacjÄ agresywnych form zachowaĹ, naĹladowanie, bezpoĹrednie doĹwiadczanie i powtarzanie. Eksperymenty Bandury wykazaĹy, Ĺźe samo oglÄdanie innej osoby zachowujÄcej siÄ agresywnie moĹźe wzmóc agresywne zachowania u maĹych dzieci (eksperyment z lalkÄ Babo). JeĹźeli traktujemy agresjÄ w kategoriach uczenia, to moĹźemy wyróĹźniÄ trzy szkoĹy agresji: dom rodzinny, szkoĹÄ i media. Jak nauka agresji wyglÄda w szkole? Przyjrzyjmy siÄ autentycznemu przykĹadowi: Nauczyciel mówi do ucznia przy klasie - Ty to jesteĹ taka popierdóĹka. Klasa Ĺmieje siÄ i naĹladuje nauczyciela, który zamodelowaĹ okreĹlony sposób zachowania. UczeĹ staje siÄ kozĹem ofiarnym lub sam zaczyna odpowiadaÄ agresjÄ, której nauczyĹ siÄ od nauczyciela. Agresywne starcia w szkole (zarówno miÄdzy uczniami, jak i w relacji nauczyciel – uczeĹ) moĹźna podzieliÄ na cztery grupy. Po pierwsze jest to agresja fizyczna, czyli bezpoĹrednie starcie dwóch osób, bójka. Na szczÄĹcie wystÄpuje stosunkowo rzadko. Po drugie – agresja werbalna, czyli wyzwiska, przekleĹstwa, komentarze o treĹci agresywnej. Stanowi ona ponad 50 proc. wszystkich przypadków agresji. Trzeci rodzaj agresji to agresja poĹrednia (cicha), czyli brak reakcji w sytuacji zagraĹźajÄcej lub brak wzmocnienia wtedy, gdy powinno byÄ. Cicha agresja jest równie bolesna jak kaĹźda inna, poniewaĹź nie moĹźna siÄ wĹÄczyÄ, wspóĹdziaĹaÄ ani broniÄ. PrzykĹad: PiotruĹ - Mamo, pani Kasia to mnie chyba nie lubi, nigdy mnie nie pochwaliĹa... Czwarty rodzaj agresji, to agresja relacji. Polega na wykluczeniu kogoĹ z grupy, przedstawieniu siebie w lepszym Ĺwietle, narzucaniu swojej woli, budowaniu swojego poczucia wartoĹci kosztem innych. PrzykĹadem moĹźe byÄ wypowiedÂź nauczyciela do ucznia - Nie udzieliĹem ci gĹosu! Dwie ostatnie kategorie to szczególne przykĹady agresji nie wprost. Skazani na agresjÄ? Przypatrzmy siÄ teraz takiej autentycznej sytuacji: ChĹopiec, uczeĹ klasy czwartej, do terapeuty - Mam przerÄbane z paniÄ od polskiego. Terapeuta - Co takiego siÄ staĹo? ChĹopiec - TrzasnÄĹem drzwiami w toalecie, a pani (dla ucznia jest to nowy nauczyciel, bo to przecieĹź klasa czwarta), widziaĹa to i powiedziaĹa: "No, spotkamy siÄ na polskim!”. ChĹopiec z rozpoznaniem ADHD w trakcie sesji terapeutycznej wykazywaĹ bardzo nasilony poziom niepokoju oraz lÄku przed nauczycielkÄ. A przecieĹź ze strony pani od polskiego byĹa to przypadkowo rzucona uwaga i zdarzenie nie miaĹo dalszych reperkusji. Widocznie pani nie zdawaĹa sobie sprawy, Ĺźe dzieci ze specyficznymi problemami edukacyjnymi sÄ przewraĹźliwione i szczególnie wyczulone na zachowania dorosĹego. KaĹźdÄ wypowiedÂź dorosĹego, a szczególnie niejednoznacznÄ (potkniÄcie), odbierajÄ zawsze personalnie do siebie. Jak juĹź wspomniaĹyĹmy, podĹoĹźem agresji jest dĹugotrwaĹy stres, frustracja i towarzyszÄce temu silne i trudne emocje. Przez to – czÄsto nieĹwiadomie – stajemy siÄ agresorami, raniÄc innych. W pracy nauczycieli frustrujÄcych, stresogennych sytuacji jest bardzo duĹźo. Czy wobec tego nauczyciele sÄ skazani na stosowanie agresji nie wprost w relacji z dzieÄmi? Oto kilka wskazówek, które mogÄ pomóc w radzeniu sobie z emocjami prowadzÄcymi do agresji (równieĹź tej nie wprost): szybka, realistyczna ocena sytuacji, naturalny opis, czyli nazwanie konkretnego zachowania w miejsce pejoratywnej oceny, asertywnoĹÄ, autorefleksja, "zaczarowane czynnoĹci” na opanowanie gniewu i zĹoĹci, uĹźywanie jÄzyka "ja”, unikanie sĹów: „nie”, "ty zawsze", "ty nigdy"," ty jak zwykle", wyraĹźanie oczekiwaĹ (pozytywny wzorzec), a nie zakazów, uczestnictwo w grupach wsparcia (zapobieganie wypaleniu zawodowemu). Zastosowanie któregoĹ z tych sposobów, a szczególnie autorefleksji, na pewno poprawi relacjÄ dorosĹego z dzieckiem. I na zakoĹczenie: warto, aby kaĹźdy dorosĹy, w tym i nauczyciele, przypomniaĹ sobie sĹowa Janusza Korczaka: „Zdaj sobie sprawÄ z tego, do czego sam jesteĹ zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreĹlaÄ zakres ich praw i obowiÄzków. Ze wszystkich sam jesteĹ dzieckiem, które musisz poznaÄ, wychowaÄ i wyksztaĹciÄ przede wszystkim.” Dr Aleksandra Lorenc-Steinmec jest psychologiem klinicznym, terapeutkÄ Krakowskiego OĹrodka Terapii, wspóĹzaĹoĹźycielkÄ Centrum CBT Kraków. Zajmuje siÄ terapiÄ indywidualnÄ dzieci i ich rodziców, prowadzi grupy konsultacyjno-szkoleniowe dla psychologów, pedagogów i nauczycieli. Mgr Alicja Zaremba jest psychologiem, terapeutkÄ Krakowskiego OĹrodka Terapii, wspóĹzaĹoĹźycielkÄ Centrum CBT Kraków. Zajmuje siÄ terapiÄ indywidualnÄ dzieci i rodziców, prowadzi grupy konsultacyjno-szkoleniowe dla psychologów, pedagogów i nauczycieli oraz grupowÄ psychoedukacjÄ dla rodziców. Warto przeczytaÄ: J. Ranschburg, LÄk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1980. A. Bandura, R.H. Walters, Agresja w okresie dorastania, PWN, Warszawa 1968. G. Hang-Schnabel, Agresja w przedszkolu, Wydawnictwo „JednoĹÄ”, Kielce 2001.
Zmieniony ( 28.09.2007. )