Autor: Andrzej Ganczarczyk "Psychologia i Rzeczywistość" nr4/2003"

Relacje między rodzicami i ich dziećmi znajdującymi się w okresie adolescencji odznaczają się wysokim stopniem złoĹźoności. Kształtują się w długim ciągu interakcji związanych z przebiegiem wychowania, stanowiących właściwie jedną wielką interakcję. MoĹźna to porównać do utworu muzycznego, którego wyrazisty temat ( lub jego motywy ) ulega róĹźnym przemianom i modyfikacjom zwanym wariacjami.

Okres adolescencji, trwający od 10 do 20 roku Ĺźycia dziecka, jest czasem wielkich zmian – biologicznych, psychologicznych, społecznych – dokonujących się w młodym człowieku nie w izolacji, lecz w procesie wzajemnych interakcji między nim a jego środowiskiem. Owe wzajemne relacje stają się drogą do socjalizacji jednostki i uformowania się jej osobowości. NajwaĹźniejszymi elementami środowiska człowieka w okresie adolescencji są rodzice i grupa koleĹźeńska ( rówieśnicza, szkolna ). Aktywnie wpływają oni na socjalizację młodej osoby, która tworzy wyobraĹźenia samej siebie i otaczającej rzeczywistości w rezultacie uzyskanego przez interakcję doświadczenia.

KaĹźda jednostka w procesie socjalizacji porusza się swą własną niepowtarzalną drogą. Jej interakcje z innymi ludÂźmi dynamizowane są przez róĹźne czynniki np.: cechy partnerów interakcji, pełnione przez nich role, podobieństwa lub róĹźnice postaw, wartości, norm i wreszcie własne oczekiwania co do rodzaju, wyniku i przebiegu interakcji. Ponadto dodatkową komplikacją jest fakt, iĹź jednostki pozostające w interakcji z innymi osobami, tak jak one wywodzą się z róĹźnych grup społecznych, które oddziałują na proces socjalizacji.

Pomocne okazuje się tu zaproponowane przez A. Incklesa uporządkowanie struktur grupowych. Wprowadza on podział na struktury ekologiczne ( warunki geograficzne, demograficzne, urbanizacyjne ), ekonomiczne ( społeczne formy produkcji i dystrybucji dóbr ), polityczne ( układ sił i władza w grupie ) i system wartości ( religia, ideologia ). W takich to warunkach dokonuje się proces interakcji między róĹźnymi partnerami z róĹźnych środowisk.

Wielu badaczy tego zagadnienia uwaĹźa, Ĺźe: „ JeĹźeli istnieje zbieĹźność postaw partnerów interakcji, to z duĹźym prawdopodobieństwem moĹźna twierdzić, Ĺźe ich wzajemne postawy będą wobec siebie pozytywne i odwrotnie.” OtóĹź relacje rodzice – młodzieĹź nie zawsze są przykładem zgodności między partnerami interakcji.

Rodzice w swych działaniach wychowawczych skłaniają się na ogół bardziej lub mniej świadomie ku systemowi opartemu na autonomii lub konformizmie. Autonomia rozumiana jest jako samokierowanie, samostanowienie. Cechuje ją nastawienie na kreatywność, elastyczność i odpowiedzialność. System wychowawczy oparty na konformizmie ceni zewnętrzne autorytety, kształtuje postawy zgody z obowiązującymi normami, wzorami, wartościami i poglądami.

W procesie wychowania rodzice wchodzą w długotrwałą interakcję z dziećmi stosując wzmocnienia pozytywne i negatywne w celu uzyskania określonych skutków wychowawczych. Udowodniono, iĹź silne kary skutkują w sposób bezpośredni i krótkotrwały, a silne nagrody powodują zmiany jakościowe i bardziej trwałe. Dotyczy to takĹźe okresu adolescencji.

Rodzice lepiej wykształceni, o wyĹźszej pozycji społeczno – ekonomicznej, mieszkający w duĹźych miastach bardziej cenią sobie wartości związane z autonomią. Konsekwencją tego jest stosowanie przez nich w interakcji z dziećmi systemu silnych wzmocnień pozytywnych i słabych wzmocnień negatywnych. Nagradzają samokierowanie i indywidualizm działania, natomiast nisko cenią współpracę w grupie. Szczególnie dotyczy to tzw. rodzin nuklearnych z ośrodków wielkomiejskich, będących przeciwieństwem rodzin wielopokoleniowych. Interakcje rodziców z dziećmi następują tu często skupiając się na dzieciach, lecz jednocześnie oddzielając je od społeczeństwa. Konflikt moĹźe pojawić się na skutek zderzenia dwóch sprzeczności – nadmiernej kontroli rodziców i uświadamianej sobie przez dziecko potrzeby przebywania w grupie rówieśniczej. Nadmierne egzekwowanie przez rodziców ich oczekiwań na sukces ze strony dorastającego dziecka moĹźe doprowadzić je do poczucia niemoĹźności odnalezienia własnej toĹźsamości.

Rodzice preferujący konformizm jako koncepcję wychowawczą wywodzą się zazwyczaj ze środowisk gorzej wykształconych, niĹźej uposaĹźonych, wiejskich lub małomiasteczkowych. W interakcjach z dziećmi kładą przewaĹźnie nacisk na posłuszeństwo wobec obowiązujących norm i wartości, uczą szacunku dla autorytetów i tradycji. W ich mniemaniu daje to ich dzieciom gwarancję bezpieczeństwa egzystencjalnego. Konflikt pojawia się wtedy, gdy młody człowiek nie zgadza się z obraną przez rodziców linią wychowawczą. Odczuwa chęć odnalezienia własnego obrazu świata i w związku z tym musi odrzucić poglądy rodziców jako nietrafne i zbudować własny system przekonań, norm i wartości.

W sytuacji, gdy w danej, najczęściej biednej grupie społecznej zauwaĹźalna jest dominująca rola ojca – łatwo o autorytaryzm jego poglądów wychowawczych. Rodzice – konformiści z tego środowiska częściej decydują się na silne kary i słabe nagrody. Stwarza to niekorzystną sytuację wychowawczą, w której narasta opozycja dziecka wobec roli podporządkowania przypisanej mu w rodzinie. Następstwem moĹźe być przejęcie gotowych wzorów postępowania i wartościowania wypracowanych przez np. grupę rówieśniczą i uzyskanie w ten sposób tzw. toĹźsamości syntetycznej. Przyjęcie do grupy daje poczucie własnej waĹźności i wartości oraz satysfakcję wynikającą z akceptacji przez członków grupy.

Z konformizmem łączy się wymaganie od dziewcząt sumiennego wypełniania obowiązków szkolnych, posłuszeństwa oraz poprawności zachowania zwyczajowo przypisywanego przez środowiska tradycjonalno – konserwatywne płci Ĺźeńskiej. Obowiązujące stereotypy, które chłopcom zezwalają na autonomię, a dziewczęta zmuszają do postaw konformistycznych, prowadzą czasem do trudności w zaakceptowaniu przez dojrzewające dziewczęta swej własnej płci. Rodzice o konserwatywnych poglądach są zaniepokojeni obserwując bunt córek ubierających się i zachowujących jak chłopcy (kompleks Diany) Ograniczenia stosowane wobec córek mogą takĹźe doprowadzać do ich psychicznego infantylizmu, wynikającego z Ĺźalu za dzieciństwem, w którym nie stawiano dziewczętom tradycyjnych wymagań związanych z ich płcią.

Niebezpieczna jest polaryzacja rodzicielskich koncepcji wychowawczych oczekujących od małych dzieci zachowań autonomicznych, a od starszych konformistycznych. Młodzi ludzie w okresie adolescencji zostają wprowadzeni w stan niepewności poprzez tę krańcową zmianę wymagań. MoĹźe to nasilić kryzys toĹźsamości, uwidaczniający się szczególnie około 16 roku Ĺźycia. Przy braku spójności przeszłości, teraÂźniejszości i przewidywanej przyszłości oraz przy towarzyszącym odczuwaniu niedostatku zrównowaĹźenia elementów Ĺźycia rodzinnego i społecznego, nieuchronne jest zaburzenie rozwoju osobowości.

Wiara i religia nie mogą być w tym wypadku antidotum, gdyĹź skostnienie rytuału religijnego i nakazowy styl zmuszania do praktyk religijnych przez rodziców budzą opór młodych ludzi, a co gorsza popychają czasem w kierunku sekt religijnych. Zagubiona młodzieĹź stara się odnale¼ć w nich odpowiedÂź na temat natury Boga i sensu wiary. Po okresie budowania własnych, idealistycznych wyobraĹźeń kultu religijnego, sprzeciwiających się obowiązującej tradycji, następuje świadoma i trwała akceptacja lub negacja wyznania religijnego, właściwego domowi rodzinnemu młodego człowieka.

RozwaĹźania zawarte w niniejszej pracy biorą za podstawę te funkcje interakcji, które odpowiadają za kształtowanie światopoglądu, wiedzy o zjawiskach zachodzących w świecie oraz za ocenę tych zjawisk. Nie zostały omówione „ techniczne” warunki zaistnienia tych interakcji np. problematyka związana z komunikacją poza słowną (spojrzenia, ruchy, gesty) oraz z ingracjacją (wkradanie się w cudze łaski, przypodobywanie się).

Przedstawione zagadnienia nie uwzględniały takich zjawisk społecznych jak rodziny niepełne, niedostosowane społecznie, z dziećmi o róĹźnym rodzaju niepełnosprawności. Zasygnalizowane w pracy problemy mają charakter uniwersalny i mogą pojawić się w rodzinach kaĹźdego typu. Nie moĹźna jednak przypisywać im schematyczności, gdyĹź przy pewnych utrzymujących się prawidłowościach zaistnienia określonego problemu wychowawczego o końcowym wyniku kaĹźdej interakcji decyduje w duĹźej mierze osobowościowe zróĹźnicowanie jej uczestników. Trzeba w tym miejscu zauwaĹźyć, Ĺźe konformizm rodziców w zetknięciu z potrzebą określenia własnej toĹźsamości przez młode pokolenie rodzi wiele sytuacji konfliktowych, znacznie więcej niĹź w warunkach autonomicznego systemu wychowania. Rozwój poznawczy i osobowościowy jest więc jak „ tema con variazioni”, z całym bogactwem komplikacji natury emocjonalnej, racjonalnej i społecznej.

BIBLIOGRAFIA

• Harwas – Napierała B, Trempałą W. (red): Psychologia rozwojowa. Warszawa 1993. t. 2
• Mika S.: Psychologia społeczna. Warszawa 1984.
• Współczesne problemy socjalizacji. Red. Mandal E., Stefańska- Klar R.
• Katowice 1995.