Mowa ciała z ładunkiem agresji

Najbardziej ekspresyjna jest twarz. To, co wyraĹźa nasza twarz nazywamy mimiką. Oczy (spojrzenie, wzrok) stanowią z kolei najwaĹźniejszy obszar wizualnej uwagi. Podczas rozmowy nasza uwaga koncentruje się przez ponad 40 procent czasu na oczach rozmówcy. Do innych elementów mowy ciała należą gesty, a więc: ruchy rąk, pozycja ciała, czyli ruchy całego ciała, sposób siedzenia, nasza postawa, a takĹźe układ przestrzenny, a więc odległość, jaka dzieli nas od rozmówcy, i dotyk.

Zobaczmy więc, co w komunikacji niewerbalnej moĹźe być nośnikiem agresji. Na pewno mimika, np.: brak wyrazu mimicznego – twarz-maska, lekceważące wygięcie ust, gniewne zmarszczenie brwi, wydymanie policzków, marszczenie czoła, brak uśmiechu. Agresywne moĹźe być równieĹź spojrzenie, np. zimne spojrzenie, unikanie kontaktu wzrokowego lub przeciwnie: świdrujące spojrzenie, wznoszenie oczu ku niebu. Wzruszanie ramionami, lekceważące machnięcie ręką, "stop” dłonią – ucinanie kontaktu, wymachiwanie palcem przed nosem (groĹźenie palcem), ostentacyjne spoglądanie na zegarek, tupanie nogą, to gesty odbierane jako agresywne. Warto przyjrzeć się równieĹź swojej pozycji ciała podczas rozmowy. JeĹźeli odchylamy się od rozmówcy, odwracamy do niego bokiem, napieramy na rozmówcę, zmuszając go do cofania się, to nasza pozycja nie jest przyjazna. Dotyk równieĹź moĹźe być nośnikiem agresji: wpijanie palców w ramię rozmówcy, dotykanie wskazującym palcem w pierś (kłucie w pierś rozmówcy), niecierpliwe poklepywanie. Odległość, jaka dzieli nas od rozmówcy – pochylanie się nad siedzącym, napieranie całym ciałem, przekraczanie granic, zagarnianie terytorium – to jest agresywny układ przestrzenny

Podwójna komunikacja

W praktyce najczęściej mamy do czynienia z całą kombinacją róĹźnych przekazów werbalnych i niewerbalnych. Sygnały niewerbalne sprzyjają lepszemu i pełniejszemu zrozumieniu przekazu. Pozwalają dookreślić treść przekazywaną słowami. Jasność komunikacji zaleĹźy od zgodności pomiędzy przekazem słownym i bezsłownym. Zgodność komunikatów powoduje wzmocnienie przekazu. Często bywa jednak tak, Ĺźe pomiędzy poszczególnymi elementami przekazu nie ma spójności – mówimy wtedy o podwójnej albo fałszywej komunikacji. Co innego wyraĹźają słowa, a co innego np. spojrzenie i mimika.

Trzeba jednak wiedzieć, Ĺźe w przypadku braku spójności pomiędzy przekazem słownym a pozasłownym odbiorca bardziej uwierzy mowie ciała niĹź słowom. Kiedy słowa przeczą sygnałom wizualnym, zdajemy się na te drugie, traktując je jako bardziej wiarygodne (jesteśmy raczej wzrokowcami niĹź słuchowcami).

Szkoła agresji

Według Alberta Bandury, kanadyjskiego psychologa i twórcy teorii społecznego uczenia się, agresja jest przewaĹźnie zachowaniem wyuczonym. Powstaje poprzez obserwację agresywnych form zachowań, naśladowanie, bezpośrednie doświadczanie i powtarzanie. Eksperymenty Bandury wykazały, Ĺźe samo oglądanie innej osoby zachowującej się agresywnie moĹźe wzmóc agresywne zachowania u małych dzieci (eksperyment z lalką Babo). JeĹźeli traktujemy agresję w kategoriach uczenia, to moĹźemy wyróĹźnić trzy szkoły agresji: dom rodzinny, szkołę i media.

Jak nauka agresji wygląda w szkole? Przyjrzyjmy się autentycznemu przykładowi: Nauczyciel mówi do ucznia przy klasie - Ty to jesteś taka popierdółka. Klasa śmieje się i naśladuje nauczyciela, który zamodelował określony sposób zachowania. Uczeń staje się kozłem ofiarnym lub sam zaczyna odpowiadać agresją, której nauczył się od nauczyciela.

Agresywne starcia w szkole (zarówno między uczniami, jak i w relacji nauczyciel – uczeń) moĹźna podzielić na cztery grupy. Po pierwsze jest to agresja fizyczna, czyli bezpośrednie starcie dwóch osób, bójka. Na szczęście występuje stosunkowo rzadko. Po drugie – agresja werbalna, czyli wyzwiska, przekleństwa, komentarze o treści agresywnej. Stanowi ona ponad 50 proc. wszystkich przypadków agresji. Trzeci rodzaj agresji to agresja pośrednia (cicha), czyli brak reakcji w sytuacji zagraĹźającej lub brak wzmocnienia wtedy, gdy powinno być. Cicha agresja jest równie bolesna jak kaĹźda inna, poniewaĹź nie moĹźna się włączyć, współdziałać ani bronić. Przykład: Piotruś - Mamo, pani Kasia to mnie chyba nie lubi, nigdy mnie nie pochwaliła... Czwarty rodzaj agresji, to agresja relacji. Polega na wykluczeniu kogoś z grupy, przedstawieniu siebie w lepszym świetle, narzucaniu swojej woli, budowaniu swojego poczucia wartości kosztem innych. Przykładem moĹźe być wypowiedÂź nauczyciela do ucznia - Nie udzieliłem ci głosu! Dwie ostatnie kategorie to szczególne przykłady agresji nie wprost.

Skazani na agresję?

Przypatrzmy się teraz takiej autentycznej sytuacji: Chłopiec, uczeń klasy czwartej, do terapeuty - Mam przerąbane z panią od polskiego. Terapeuta - Co takiego się stało? Chłopiec - Trzasnąłem drzwiami w toalecie, a pani (dla ucznia jest to nowy nauczyciel, bo to przecieĹź klasa czwarta), widziała to i powiedziała: "No, spotkamy się na polskim!”.

Chłopiec z rozpoznaniem ADHD w trakcie sesji terapeutycznej wykazywał bardzo nasilony poziom niepokoju oraz lęku przed nauczycielką. A przecież ze strony pani od polskiego była to przypadkowo rzucona uwaga i zdarzenie nie miało dalszych reperkusji.

Widocznie pani nie zdawała sobie sprawy, Ĺźe dzieci ze specyficznymi problemami edukacyjnymi są przewraĹźliwione i szczególnie wyczulone na zachowania dorosłego. KaĹźdą wypowiedÂź dorosłego, a szczególnie niejednoznaczną (potknięcie), odbierają zawsze personalnie do siebie.

Jak juĹź wspomniałyśmy, podłoĹźem agresji jest długotrwały stres, frustracja i towarzyszące temu silne i trudne emocje. Przez to – często nieświadomie – stajemy się agresorami, raniąc innych. W pracy nauczycieli frustrujących, stresogennych sytuacji jest bardzo duĹźo. Czy wobec tego nauczyciele są skazani na stosowanie agresji nie wprost w relacji z dziećmi? Oto kilka wskazówek, które mogą pomóc w radzeniu sobie z emocjami prowadzącymi do agresji (równieĹź tej nie wprost):

• szybka, realistyczna ocena sytuacji,

• naturalny opis, czyli nazwanie konkretnego zachowania w miejsce pejoratywnej oceny,

• asertywność,

• autorefleksja,

• "zaczarowane czynności” na opanowanie gniewu i złości,

• uĹźywanie języka "ja”,

• unikanie słów: „nie”, "ty zawsze", "ty nigdy"," ty jak zwykle",

• wyraĹźanie oczekiwań (pozytywny wzorzec), a nie zakazów,

• uczestnictwo w grupach wsparcia (zapobieganie wypaleniu zawodowemu).

Zastosowanie któregoś z tych sposobów, a szczególnie autorefleksji, na pewno poprawi relację dorosłego z dzieckiem.

I na zakończenie: warto, aby kaĹźdy dorosły, w tym i nauczyciele, przypomniał sobie słowa Janusza Korczaka: „Zdaj sobie sprawę z tego, do czego sam jesteś zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków. Ze wszystkich sam jesteś dzieckiem, które musisz poznać, wychować i wykształcić przede wszystkim.”

Dr Aleksandra Lorenc-Steinmec jest psychologiem klinicznym, terapeutką Krakowskiego Ośrodka Terapii, współzałoĹźycielką Centrum CBT Kraków. Zajmuje się terapią indywidualną dzieci i ich rodziców, prowadzi grupy konsultacyjno-szkoleniowe dla psychologów, pedagogów i nauczycieli.

Mgr Alicja Zaremba jest psychologiem, terapeutką Krakowskiego Ośrodka Terapii, współzałoĹźycielką Centrum CBT Kraków. Zajmuje się terapią indywidualną dzieci i rodziców, prowadzi grupy konsultacyjno-szkoleniowe dla psychologów, pedagogów i nauczycieli oraz grupową psychoedukację dla rodziców.

Warto przeczytać:

1. J. Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1980.

2. A. Bandura, R.H. Walters, Agresja w okresie dorastania, PWN, Warszawa 1968.

3. G. Hang-Schnabel, Agresja w przedszkolu, Wydawnictwo „Jedność”, Kielce 2001.