Aleksandra Lorenc-Steinmec; Alicja Zaremba

Gdyby było inaczej, naleĹźałoby zakładać złą wolę rodziców, nauczycieli, opiekunów... Krzywdzenie dzieci niejako „przy okazji” moĹźna nazwać agresją „nie wprost”.

Najczęściej agresję utoĹźsamia się z róĹźnymi aktami przemocy, które wywołują stanowczą reakcję społeczną. Ale juĹź zachowania agresywne o małym nasileniu często są traktowane obojętnie. Tymczasem, jak wskazuje doświadczenie codzienne i praktyka terapeutyczna, to właśnie mała agresja jest znacznie częstsza. Jedną z jej form, kto wie czy nie równie kaleczącą i niebezpieczną, jest agresja nie wprost. Niestety, jest ona częścią codziennych relacji dorosły – dziecko i nierzadko staje się bezpośrednią przyczyną wybuchów syna, córki, ucznia… Dorośli zastygają w zdziwieniu po takiej, według nich nieadekwatnej, reakcji dziecka - Co mu się stało, przecieĹź nic nie zrobiłem, nic nie powiedziałem, a on tak zareagował?. No właśnie – "nic takiego"! Tyle tylko, Ĺźe dziecko któryś raz z rzędu usłyszało od tego samego dorosłego raniący komunikat, np. cytowaną w tytule autentyczną wypowiedÂź nauczyciela:
- Nawet Jaś (kozioł ofiarny w klasie) zrobiłby to lepiej - w tym jednym, krótkim zdaniu dwóch uczniów dostało swoją dawkę agresji nie wprost.

Krzywdzenie "przy okazji”

Agresja bywa róĹźnie definiowana. Nam najbliĹźsza jest definicja A.H. Busa, dla którego kaĹźde działanie (intencjonalne lub nie) wyrządzające fizyczną bądÂź psychiczną krzywdę innej Ĺźywej istocie jest agresją. Bus wyłącza z definicji agresji kryterium umyślności.

Wydaje się, Ĺźe dorośli często krzywdzą dzieci niezamierzenie, nie zdając sobie z tego nawet sprawy, a nieraz – paradoksalnie – uwaĹźając, Ĺźe robią to dla ich dobra. Gdyby było inaczej, naleĹźałoby zakładać złą wolę rodziców, nauczycieli, opiekunów.

Krzywdzenie dzieci niejako "przy okazji” jest tym, co rozumiemy pod pojęciem agresji nie wprost.

Agresja zazwyczaj jest reakcją na frustrację. Czym jest frustracja? Jest to stan emocjonalny, który pojawia się, gdy nie mamy moĹźliwości zaspokojenia swoich potrzeb lub zrealizowania celu, gdy jesteśmy w sytuacji zagroĹźenia lub spiętrzenia się trudności. Długo utrzymujący się stan frustracji wywołuje silne emocje: rozdraĹźnienie, niezadowolenie, napięcie, gniew, a czasami nawet zagroĹźenie, strach i lęk. Praktyka terapeutyczna wskazuje, Ĺźe moĹźna tu jeszcze dodać: zniecierpliwienie, złość, bezradność, zawiść/zazdrość, rozczarowanie, poczucie winy.

Jeżeli dorosły nie potrafi sobie radzić ze swoją frustracją, nie analizuje swoich emocji przeżywanych w relacji z dzieckiem, zwłaszcza gdy są one silne, to w jego zachowaniach pojawiają się reakcje agresywne. Jakie to mogą być reakcje i jakie treści są wtedy przekazywane?

Słowa, które ranią

W kaĹźdej relacji z drugim człowiekiem odbieramy i nadajemy róĹźne komunikaty. Proces ten zachodzi nieustannie i musimy pamiętać, Ĺźe komunikujemy się nie tylko werbalnie (za pomocą słów), ale i niewerbalnie (poprzez sygnały płynące z naszego ciała). Czy wiecie, jak wygląda odbieranie komunikatów nadawanych przez innych?

Tylko 7 proc. informacji czerpiemy ze słów (z treści), 38 proc. z głosu (waĹźna jest barwa, siła, intonacja) i aĹź 55 proc. z ekspresji ciała.

Trzeba teĹź pamiętać, Ĺźe to od nas, dorosłych, w duĹźym stopniu zależą relacje z dzieckiem. Na początek zajmijmy się przekazem werbalnym. Wszyscy słyszeliśmy w swoim Ĺźyciu wiele wypowiedzi niosących treści agresywne. Warto je odpamiętać. Bo jeśli dla nas były raniące i tak je zapamiętaliśmy, to na pewno podobnie są przeĹźywane przez dzieci, z którymi właśnie się kontaktujemy. Bardzo często dorosły, gdy jest w silnym stresie, uĹźywa w stosunku do dzieci słów i zwrotów, które ranią. I nie musi nawet podnosić głosu. Należą do nich:

• inwektywy: głupi, leń, oferma, osioł;

• porównania: nawet Jaś zrobiłby to lepiej; tylko idioci tak postępują; grzeczne dziewczynki tak nie robią,

• groÂźby: spotkamy się na języku polskim; porozmawiamy, jak wróci ojciec; zobaczysz, ja ci pokażę;

• oskarĹźenia: jestem pewna, Ĺźe to ty ukradłeś; no, jak zwykle Jaś Kowalski; bo ty zawsze... ; bo ty nigdy... ;

• pouczenia i kazania: ja w twoim wieku... ; z takimi ocenami to nigdzie się nie dostaniesz;

• szyderstwa (kpiny): co ty robisz w tej klasie (szkole), w ogóle co ty robisz w liceum?; ale się dzisiaj ubrałeś – chyba wszyscy cię będą podziwiać;

• rozkazy: Mów ciszej! Stój spokojnie! Nie pchaj się! Milcz teraz! Zamknij się!

• Ĺźarty: nie musisz zamykać okien, w tej klasie nie ma orłów; masz czoło nieskaĹźone myślą; masz oczy tęskniące za rozumem; widzę, jak się gonią twoje dwie szare komórki i nie mogą się spotkać; typowa blondynka.

KaĹźdy z nas mógłby uzupełnić tę listę o wiele innych przykładów, których sam doświadczył lub o których słyszał. A przecieĹź słowa to tylko jeden kanał komunikacyjny (i to nie najwaĹźniejszy); pamiętajmy, Ĺźe najwięcej informacji czerpiemy z mowy ciała.